امتیازات فیزیکی و اقتصادی قابل ملاحظه ای که مواد افزودنی برای بتن ایجاد میکند و هم چنین در بسیاری موارد، مزایای فنی موجب رشد روز افزون کاربرد این مواد در بتن شده است.

این مواد نه تنها امکان به کار بردن بتن  را در شرایط پیچیده فراهم کرده اند که پیش از آن امکان استفاده از بتن در این شرایط به دلایل مختلف فنی وجود نداشت، بلکه امکان استفاده از گستره وسیع تری از مواد متشکله در مخلوط بتن را نیز به وجود آورده اند.

سدها به علت نقش اساسی که در سیستم اقتصادی ، اجتماعی ،سیاسی کشور دارند و نیز به علت سرمایه گذاری کلانی که برای ساخت آنها می شود، جز سازه های استراتژیکی محسوب می شوند که لازم است از عملکرد و دوام مناسبی در دراز مدت برخورداری باشند.ملاحظلت اقتصادی مانند استفاده از مصالح در دسترس و کاهش مصرف سیمان، ضوابط پایایی از جمله هوازایی ، کاهش نفوذ پذیری، آب بندی و کاهش نسبت آب به مواد سیمانی،استفاده از مواد کمک سیمانی مانند پوزولانها، سرباره و دوده سیلسی برای بهبود خواص پایایی بتن که عموما منجر به افزایش آب مورد نیاز مخلوط می شوند، یهیود شرایط اجرایی مانند حمل ونقل ، ریختن ومتراکم کردن بتن ،بهبود خواص فیزیکی ،مکانیکی و شیمیایی بتن و امکان ادامه عملیات اجرایی و بتن ریزی در شرایط آب و هوایی مختلف از جمله مواردی هستند که استفاده از مواد افزودنی در پروژه های سد سازی را اجتناب پذیر می کنند.با توجه به اندرکنش مواد افزودنی با مواد سیمانی و سایر اجزای تشکیل دهنده بتن و ازآنجا که گستره وسیعی از مواد افزودنی با نامهای تجاری گوناگون موجود و دردسترس می باشند،

آگاهی  از خصوصیات کلی، مکانیزم واکنش و عوامل موثر بر عملکرد این مواد می تواند در انتخاب آنها برای یک پروژه خاص، به ویژه  پروژه  سد سازی، سودمند باشد.

 در این مقاله پس از بررسی کاربرد، مکانیزم واکنش و عوامل موثر بر عملکرد مواد افزودنی متداول در پروژه های سد سازی، راهکارهایی برای انتخاب این مواد برای یک پروژه سد سازی ارائه می گردد.

اگر نخواهیم با مقاوم سازی بدینگونه که امروزه در کشورمان رایج شده برخورد کنیم، پروسه فوق شامل دو مرحله می باشد:

1. مقاوم ساختن:

به این معنی است که قبل از ساخت (مراحل مطالعه و طراحی)،در هنگام اجرا و همچنین پس از ساخت سازه (مراحل مراقبت و مونیتورینگ)، تمام دست اندر کاران پروژه مورد نظر دارای کیفیت مطلوب و استاندارد باشند.

• مقاوم سازی:

به این معنی است که چنانچه پس از ساخت و در مرحله مونیتورینگ بخصوص در برابر

حوادثی که باید در هنگام طراحی و اجرا در نظر گرفته می شد( مانند زلزله مورد انتظار

مورد نظر) سازه عملکرد مطلوبی از خود نشان نداده و از حداکثر تغییر شکل های مجاز

در استاندارد تجاوز نماید، انگاه عملیات تقویت سازه ضروری خواهد بود.

در اینجا در مورد روش ها و اینکه مقاوم ساختن بهتر است یا مقاوم سازی کردن!!! صحبتی

نخواهیم کرد بلکه می خواهیم به این موضوع بپردازیم که در مقوله مذکور، بخصوص

مورد دوم که تقریبا رایج ترین بحث صنعت ساختمان در کشور است، سهم مواد افزودنی

چقدر است؟ و اینکه اصولا آیا مواد افزودنی هیچ نقشی در ساختمان می توانند داشته باشند؟ و

اگر دارند آیا می توانند در مقابل این سوال همیشگی پیمانکاران یعنی صرفه اقتصادی توجیهی

داشته باشد یا خیر؟

براستی مهندسین فعال در پروژه های عمرانی و همچنین مسئولین شرکتهای ساخت بتن(بتن

آماده) توجه دارند که در حال حاضر سازه ها باید مقاوم سازی شوند نه عیار بالا سازی ؟ در

واقع شاید بهتر باشد قانون مقاومت بالاتر استفاده از عیار سیمان بیشتر را به مقاومت بالاتر با

طرح اختلاط مناسب تغیر داد. با توجه به اهمیت بحث، ابندا استفاده از مواد افزودنی را در

مقاوم سازی کردن بررسی کرده و سپس مختصری به نقش آنها در مقاوم ساختن سازه ها هم

اشاره خواهیم کرد.

بطوری عمده مقاوم سازی کردن یا به اختصار مقاوم سازی  سازه ها به سه طریق صورت

می گیرد:

۱-کاهش بارهای وارده بر سازه

۲-وصله کردن یا به عبارتی تقویت اعضای موجود

۳-اضافه  کردن یک تعداد اعضای جدید

 در اینجا لازم است به این نکته اشاره گردد که در بحث حاضر مواد افزودنی روان کننده و فوق روان  کننده مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

مواد افزودنی روان کننده و فوق روان کننده در کاهش بارهای وارده بر سازه بطور مستقیم

نمی توانند نقشی داشته باشند اما بطور غیر مستقیم می توانند بدین شکل عمل کنند. چنانچه  سازه با بتن  بدون  مواد افزودنی (بتن ساده) ساخته شود، چون مقاومت آن از بتن با ماده افزودنی (بتن مجهز )کمتر خواهد بود لذا اندازه اعضای سازه بیشتر و بار وارده بر سازه  زیادتر خواهدبود. به عبارت دیگر ساختن بتن  با مقاومت بالا در شرایط یکسال با مواد افزودنی راحت تر است. کما اینکه در بسیاری موارد بخصوص هنگامیکه درصد آب به سیمان از یک مقدار اجرائی کمتر می شود ، ساختن بتن اصولا غیر ممکن است. در صورتی که با  استفاده از مواد افزودنی این امر امکان پذیر می باشد.

اما نقش مواد افزودنی در روشهای دوم و سوم مقاوم سازی سازه  معقول تر و به طور مشهود تری

 قابل بررسی است. معمولا در هنگام مقاوم سازی به روش تقویت اعضای موجود ، مطلوب است که از مصالحی با کیفیت با لاتر و بهتر از مصالح بکار رفته در سازه استفاده شود که در مورد بتن ، اغلب بتن با مقاومت بالا و یا بتن چگال تر مد نظر است برای ساختن بتن با مقاومت بالا مهمترین کار، کاهش مقدار نسبت آب به سیمان تا حداقل مقدار ممکن است، اما این کار مشکلات اجرایی را در بر خواهد داشت بطوریکه یک درصد مشخص آب به سیمان اجرایی تعربف می شود (۵/۰الی ۵۵/۰). مواد افزودنی حتی در نسبت های آب به سیمان کمتر از عددی که اجرایی نامیده می شود می توانند به گونه ای بتن رامجهز کنند که مشکلات  اجرایی را مرتفع نمایند.

در روش سوم مقاوم سازی همانند روش قبل ، معمولا مطلوب این است که اعضای اضافه شده  بهتر از اعضای موجود یاشند لذا دوباره همانند آنچه در بالا توضیح داده شد می توان یک سازه بتنی با مقاومت بالا را اجرا کرد.

 روش های مذکور به عبارتی روش های درمان سازه بیمار هستند اما همواره پیشگیری بر درمان مقدم است به عبارت دیگر بجای  مقاوم سازی بعد از ساخت که بخصوص در اکثر موارد روش های اجرای خاص را می طلبد، بهتر است سازه در هنگام طراحی و ساخت ، مقاوم و مجهزساخته شود. در مورد یک سازه و یا عضوبتنی مقاومت بتن خصوصیت آن است که تقریبا اکثر خواص دیگر بتن را می توان با آن سنجید. بنابراین یطور کلی و در اکثر موارد ونه همیشه ساخت یک بتن خوب به معنای ساخت بتن با مقاومت فشاری مطلوب است. و همانطور که اشاره شد چنانچه ماده افزودنی در بتن استفاده گردد نگرانی دست یافتن به مقاومت مورد نظر کمتر خواهد بود.

بد نیست پس از اینکه فواید مواد افزودنی روان کننده و فوق روان کننده و همچنین مزایای استفاده از بتن مجهز بررسی شد، سوالاتی راهم در ذهن اکثر مهندسان عمران همواره وجود دارد پاسخ داده شود. به عبارت بهتر ذهنیت موجود در صنعت ساختمان نسبت به مواد  افزودنی منفی بوده و یا حداقل مثبت نیست.

اولین سوال صرفه اقتصادی است.

با این ذهنیت که اگر از مواد افزودنی استفاده کنم هزینه هرمتر مکعب بتن بالاخواهد رفت. این قضیه در اکثر موارد درست نیست. بخصوص اگر در یک ساختمان بررسی شود. برای استفاده از بتن مجهز به دو صورت می توان عمل کرد:

 اول اینکه استفاده از مواد افزودنی در اسلامپ ثابت باعث کاهش آب می شود، از طرفی با توجه به اینکه مقاومت بتن به نسبت آب به سیمان بستگی دارد لذا می توان مقدار سیمان را به اندازه ای کم کرد که نسبت قبلی ثابت بماند و با استفاده از مواد افزودنی یک بتن مهربانتر ساخت که با توجه به نوع بتن  و کاهش سیمان می تواند حتی باعث کاهش قیمت تمام شده بتن شود. البته با توجه به وضعیت فعلی بازار سیمان، کاهش مصرف سیمان هم می تواند یک امتیاز مثبت باشد.

دوم اینکه اکثرا در هنگام طراحی اعضای بتنی مقاومت آن به اندازه ای در نظر گرفته می شود که به راحتی می توان مقاومتی بالاتر از آنرا با ماده افزودنی گرفت. در نگاه اول هزینه اجرای سازه به علت اضافه شدن ماده افزودنی و تبدیل بتن ساده به بتن مجهز، بیشتر شده و به صورت ظاهری نا مطلوب می نماید، در صورتی که کاهش  هزینه کلی اجرای سازه به علت کاهش اندازه مقاطع اعضای سازه و در نتیجه کاهش بار مرده ساختمان اصلا در نظر گرفته  نمی شود.

پس از اینکه به این نتیجه رسیدیم که: شاید هم مواد افزودنی بد نباشد، حتما بد نیست، شاید خوب باشد، حتما خوب است و یا  حتما باید استفاده شود، همانند هر کالای دیگری استفاده از نوع مناسب ماده روان کننده یا فوق روان کننده در اینجا نیز مطرح خواهد بود. اما چرا تولید نسل های پی در پی مواد فوق روان کننده  احساس شد؟ در جواب سوال می توان  این گونه بیان کرد، که بتن یک موجود زنده است. لذا این موجود زنده در شرایط ، مکان های مختلف و با مصالح مختلف رفتار متفاوتی از خود نشان می دهد.نسل اول مواد افزودنی در بسیاری موارد نتوانست باعث افزایش اسلامپ بتن تاحد مطلوب شود. نسل دوم هم در برخی موارد نتوانست مقدار آب بتن را تا جایی که مطلوب بود، کاهش دهد. لذا نسل سوم فوق روان کنندها بر پایه پلی نفتالین به بازار آمد. این مواد با دوز تقریبی یک درصد وزن سیمان، توانست اسلامپ بتن را از صفر به حدود اسلامپ ۱۵ الی ۱۸ مناسب برساند.

البته وقتی که مقصود، اسلامپ ثابت و کاهش آب بتن باشد، مقاومت را در بتن مذکور تا ۱۱کیلوگرم بر سانتی متر مربع نسبت به بتن شاهد افزایش خواد داد. نسل چهارم فوق روان کننده ها که بر پایه کربوکسیلات است، بتن فوق را فقط با ۵/۰ درصد وزن سیمان از اسلامپ حدود صفر به بتن تبدیل می کند. در حال حاضر استفاده از فوق روان کننده های نسل اول و دوم تقریبا منسوخ شده و نسل سوم و حتی چهارم در پروژه ها استفاده می شود.

توجه به این نکته در استفاده از مواد فوق روان کننده ضروری است که :

تفاوت عملکرد فوق روان کننده ها، تفاوت قدرت آنها در کاهش آب و یا افزایش اسلامپ (و یا نگهداری اسلامپ ) بتن می باشد. یعنی همانگونه که نمی توان برای طی یک مسیر مشکل از تجهیزات ابتدایی و ضعیف استفاده کرد. نمی توانید یک فوق روان ساز نسل اول ، دوم و شاید سوم را برای تولید یک بتن قوی انتخاب کنید . هرچند ممکن است بتوانید به ظاهر و در ابتدای امر با خرید محصول ارزان تر و صرفا اضافه کردن یک ماده ، به عنوان فوق روان ساز در پروژه صرفه جویی کنید.

بطور کلی چهار عامل انگیزشی و امتیازی ، در مصرف افزودنی بتن (فوق روان سازها)بشرح زیر متصور می باشد:

۱-افزایش روانی بتن

۲-افزایش مقاومت بتن

۳-کاهش نفوذ پذیری و افزایش دوام بتن

۴-صرفه جویی در مصرف سیمان و نهایتا تقلیل هزینه های متعلقه که هر کدام از موارد مذکور به جای خود و در زمان مناسب قابل محاسبه و وصول خواهد بود.

بدنبال اظهار مزایای مشروحه استفاده از مواد افزودنی بتن فقط یک عامل مهم و باز دارنده مصرف مواد افزودنی ،بعنوان دغدغه مهم و پر اهمیت مهندسین و مصرف کننده گان،که همان تضمین کیفیت مواد افزودنی در بتن که درصد بسیاز نازلی از قیمت کل سازه بتنی را شامل می شود مطرح می باشد.

چگونه به این کالا اعتماد کنیم؟متولی تایید صلاحیت تولید کنندگان و محصولات تولید شده کیست؟

خوشبختانه هم اکنون در کشورمان استاندارد مواد افزودنی فوق روان ساز موجود است و یا به عبارت بهتر همه شرکت های تولید کننده مواد افزودنی موظف شده اند که محصولات خود را به تایید اداره استاندارد برسانند و افزون براین امراز سوی موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران نیز ورود،تولید و توزیع مواد افزودنی بتن (شامل روان کننده ها ، فوق روان کننده ها و کند گیر کننده ها و مواد حباب ساز)بصورت غیر استاندارد ممنوع و عاملین به ورود، تولید و یا توزیع مواد افزودنی غیر استاندارد تهدید به تعقیب قانونی شده اند و این دغدغه استفاده از مواد غیر استاندارد و با اخذ مجوز کاربرد علامت استاندارد مرتفع گردیده است.

بتنی است که توسط حرکت غلتک در هنگامیکه بتن هنوز سخت نشده است، متراکم گردد.

اسلامپ این نوع بتن درحد صفر می باشد تا بتواند تحمل وزن غلتک متراکم کننده را داشته باشد.

مزایا و کاربرد:

۱-در ساخت جاده ها، آزادراهها، باند پرواز و آشیانه هواپیما، کف سالن های صنعتی انبارها، جاده معادن،

ورزشگاهها، پیست اتومبیلرانی،بنادر و اسکله ها و …

۲- تحمل بار سنگین ترافیکی به ویژه در محل شیب ها.

۳- صلب بودن و عدم تغییر شکل در برابر بارها وارده و ضربات ناشی از سقوط اجسام سخت.

۴-دوام بلند مدت نسبت به آسالت قیری در مناطق گرمسیر.

۵- قابلیت بهره برداری زود هنگام.

۶-دوام بلند مدت رویه بتنی در مناطق دارای سیکل های یخ بندان و سرد سیر.

۷-صرفه جویی در مصرف سوخت و حذب آلودگی های حین پخت و انتقال آسفالت.

۸-مقاوم در برابر ریزش انواع مواد نفتی، هیدروکربنها و اسیدها

این نوع بتن برای تعمیر سازه های موجود و همچنین کارهائی که به قالب بندی نیاز ندارد و یا شکل های پیچیده با ضخامت کم کورد استفاده قرار می گیرد . عموما برای پوشش داخلی تونل ها و تانک ها و مخازن بتن پیش تنیده کاربرد دارد و از مصارف دیگر آن برای پایدار کردن صخره های سنگی شیب دار، پوشش دادن صفحات فولادی به منظور ایجاد سپر ضد آتش می توان نام برد.

عبارتست از بتنی که وزن مخصوص آن ۱/۲ تا ۱/۳ وزن مخصوص بتن معمولی است که با سنگدانه های طبیعی یا شکسته ساخته می شود. وزن مخصوص این نوع بتن تقریبا ۸۰۰kg/m3 می باشد، که برای نماسازی ، دیوار های جدا کننده، سقف کاذب واصولا جاهایی که مقاومت مطرح نباشد، به کار می رود.

طبقه بندی بتن سبک برحسب نوع کاربرد آنها:

الف- بتن های سبک سازه ای:

این نوع بتن دارای جرم مخصوص بین ۱۴۰۰ تا ۱۹۰۰ کیلوگرم بر متر مکعب بوده و حداقل مقاومت فشاری آن معادل ۱۷ نیوتن بر میلیمتر مربع است.سنگدانه هایی که طبق استاندارد ASTM-C330 برای بتن سبک سازه ای مورد مصرف قرار می گیرد، عبارتند از:۱- شیل، رس و اسلیت ۲- فرایند تفتیدن ۳- سرباره های منبسط شونده ۴- پوکه های (معدنی و صنعتی )۵- خاکستری بادی تفتیده

ب- بتن سبک نیمه سازه ای:

این نوع بتن دارای مقاومت فشاریبین ۷ ای ۱۷ نیوتن بر میلیمتر مربع و جرم مخصوص آن ۸۰۰ الی ۱۲۰۰ kg/m می باشد ساخت بتن های نیمه سازه ای با سنگدانه هایی نظیر پرلیت ، الیاف پلی استایرن و کف های اسفنجی انجام می پذیرد.

ج- بتن سبک غیر سازه ای:

این بتن برای مقاصد پر کننده و عایق بندی حرارتی و جدا کننده های سبک ( تیغه های جداسازه و عایق های صوتی در کف) مورد استفاده قرار می گیرد.دارای جرم مخصوص کمتر از ۸۰۰kg/m3 و با وجود جرم مخصوص کم، مقاومت فشاری آن می تواند تا ۷N/m باشد.

مزیت عمده این نوع بتن:

۱-کاهش هزینه لازم برای تهویه گرمایی سرمایی

۲- کاهش انتقال صوت بین طبقات و فضای ساختمان

ضمنا بتن های سبک غیر سازه ای براساس ترکیب ساختمان خود به دو گروه تقسیم می شوند

الف- بتن های اسفنجی : که در حین ساخت آنها با استفاده از ایجاد کف، حباب های هوا در خمیر سیمان یا در ملات سیمان، سنگدانه ایجاد می گردد. جرم مخصوص(۲۴۰kg/m)

ب-بتن با دانه های سبک: که با استفاده از پرلیت یا ورمیکولیت و یا الیاف منبسط شونده پلی استر ساخته می شود.

جرم مخصوص این مخلوط (kg/m3

۹۶۰ تا ۲۴۰) می باشند.